Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΤΟ «ΑΔΙΕΞΟΔΟ» ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ

 πρόσφυγας ο [prósfiγas]: αυτός που αναγκάζεται ή εξαναγκάζεται να εγκαταλείψει την πατρίδα του ή τον τόπο της μόνιμης κατοικίας του και να καταφύγει σε μια ξένη χώρα ή στη χώρα της εθνικής του προέλευσης (πλήρης και νομικά ακριβήε ορισμός στη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων).

Αυτός που τρέχει από τον θάνατο, διασχίζει χώρες και ηπείρους αναζητώντας τη «Γη της Επαγγελίας». Αυτός που βομβαρδίζεται στη Συρία και στην κάθε Συρία, που εξαπατάται στην Τουρκία, πνίγεται στο Αιγαίο, στοιβάζεται σε δομές, διεκδικεί το άσυλο, διεκδικεί το αύριο. Αυτός που ανήκει στην αιώνια φυλή των κατατρεγμένων.

Η χρήση ενικού γίνεται φυσικά για λόγους τυπικούς και μόνο, εφόσον σύμφωνα με στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, μέχρι τα τέλη του 2019, μπορούμε να μιλάμε για 26 εκατομμύρια πρόσφυγες, ανάμεσα στους 79,5 αναγκαστικά εκτοπισμένους παγκοσμίως.

26 εκατομμύρια εκτοπισμένες ψυχές βιώνουν καθημερινά τα συνακόλουθα της προσφυγιάς. Ο αβέβαιος και γεμάτος εμπόδια δρόμος του εθνικού ξεριζωμού, «σέρνει» από πίσω του τις μνήμες του πολέμου και της καταπίεσης, την απώλεια συγγενικών προσώπων και την επιδεινωμένη από τις κακουχίες υγεία τους. Ακόμα κι όταν οι πρόσφυγες κατορθώνουν να εγκατασταθούν -έστω και προσωρινά- σε «ασφαλές» έδαφος, τα συναισθηματικά τραύματα είναι αδύνατον να αφεθούν πίσω.

Συν τοις άλλοις, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η χώρα υποδοχής μοιάζει -για πολλούς- οριακά με ένα ακόμη πεδίο πολέμου. Αυτή τη φορά οι πρόσφυγες δεν έρχονται αντιμέτωποι με βομβαρδισμούς, αλλά με τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούν στους περισσότερους καταυλισμούς και κέντρα υποδοχής, τις συνεχείς απορρίψεις αιτημάτων ασύλου, τη δυσκολία ενσωμάτωσης και περιθωριοποίησης στην κοινωνία που εγκαθίστανται, τον ρατσισμό, την εκμετάλλευση, τη φτώχεια κ.α. 

Σύμφωνα με την έκθεση των υπηρεσιών του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (UNHCR) και τα παιδιά (Unicef) και το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα (WFP), το 89% των οικογενειών Σύρων προσφύγων στον Λίβανο, ζουν σήμερα σε ακραία φτώχεια.

Ένας συνυπολογισμός των παραπάνω παραγόντων δικαιολογεί χωρίς αμφιβολία την παρεπόμενη ψυχολογική «κατάρρευση» των προσφύγων, η οποία χωρίς να λαμβάνει την απαραίτητη προσοχή σε πρώιμο στάδιο από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, λόγω έλλειψης πόρων, έχει οδηγήσει σε πληθώρα περιστατικών αυτοτραυματισμών και αυτοκτονιών σε αρκετές χώρες υποδοχής.

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Όσον αφορά σε σχετικά εγχώρια περιστατικά, από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο του 2018, στο πλαίσιο δραστηριότητας ψυχικής υγείας για παιδιά (6-18 ετών) στον καταυλισμό της Μόριας (Λέσβος), οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα διαπίστωσαν ότι σχεδόν το 1/4 των παιδιών (18 από τα 74) είχαν δοκιμάσει να αυτοτραυματιστούν ή είχαν κάνει απόπειρα αυτοκτονίας ή συνεχείς παρόμοιες σκέψεις. Στον μεγαλύτερο προσφυγικό καταυλισμό της Ευρώπης, μεγάλος είναι και ο αριθμός ανήλικων ασθενών που παρουσιάζουν επιλεκτική βωβότητα, κρίσεις πανικού, άγχος, εκρήξεις επιθετικότητας και συνεχείς εφιάλτες.

Έκθεση του διεθνή μη κυβερνητικού οργανισμού Save the Children που δόθηκε στη δημοσιότητα τον Μάρτιο του 2017, με αφορμή τη συμπλήρωση ενός έτους από τη Συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης-Τουρκίας, αποκαλύπτει ότι η ψυχική υγεία στα hotspots «επιδεινώνεται ραγδαία λόγω των συνθηκών που επικρατούν ως απόρροια της συμφωνίας». Παρατηρείται αύξηση στις απόπειρες αυτοκτονίας και αυτοτραυματισμών, με τους «ασθενείς» να αποτελούν ακόμη και εννιάχρονα παιδιά. Οι χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες που απαιτούνται για τη χορήγηση ασύλου, οι υπερπλήρεις εγκαταστάσεις και η συνεχής έκθεση σε όλο και περισσότερη βία, στρέφουν σε αρκετές περιπτώσεις τα παιδιά στα ναρκωτικά σε μια προσπάθεια να διαχειριστούν την κατάσταση, με το αναμενόμενο ανεπιτυχές αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του «αδιεξόδου» στο οποίο βρίσκονται οι πληθυσμοί των hotspots, ένα δωδεκάχρονο αγόρι, το οποίο σύμφωνα με τον οργανισμό, βιντεοσκόπησε την απόπειρα αυτοκτονίας του αφού είδε με τα ίδια του τα μάτια άλλους να προσπαθούν να δώσουν τέλος στη ζωή τους.

Άθλιες συνθήκες διαβίωσης, σύμφωνα με τα όσα καταγγέλλει η Διεθνής Αμνηστία, επικρατούσαν και στους τρεις καταυλισμούς του Ελληνικού (Αθήνα), όπου διέμεναν κυρίως άτομα Αφγανικής καταγωγής.

«Όλοι χάνουν τα λογικά τους στο Ελληνικό», «οι κόρες μας δεν μπορούν να περπατήσουν, ανύπαντροι άνδρες τις παρενοχλούν». Αυτά είναι τα λόγια γυναικών, πολλές εκ των οποίων ανέφεραν στη Διεθνή Αμνηστία ότι δεν θέλουν να βγαίνουν έξω από τις σκηνές τους- ούτε για τις βασικές τους ανάγκες, μειώνοντας έτσι τις πιθανότητες να δεχθούν επίθεση στους κοινόχρηστους χώρους του καταυλισμού.

Τα παραδείγματα είναι πολλά και ακόμη πιο πρόσφατα…

Στο τέλος του 2019, δύο νεαροί στο Κιλκίς, ένας Αφγανός κι ένας Ιρακινός βρέθηκαν κρεμασμένοι, ενώ λίγες μέρες αργότερα ένας Ιρανός έδωσε τέλος στη ζωή του με τον ίδιο τρόπο, αυτή τη φορά στη Μόρια.

Τον Φεβρουάριο του 2021, μία 26χρονη Αφγανή πρόσφυγας, έγκυος στον όγδοο μήνα της κύησης της, αυτοπυρπολήθηκε διαμαρτυρόμενη μέσα στη σκηνή που διέμενε, στον προσωρινό καταυλισμό του Καρά Τεπέ στη Μυτιλήνη. Ως αναγνωρισμένη πρόσφυγας, επρόκειτο να αναχωρήσει από τη Μυτιλήνη λίγες ημέρες νωρίτερα με προορισμό τη Γερμανία. Όμως, η μετακίνηση αυτή τελικά της απαγορεύτηκε λόγω της προχωρημένης εγκυμοσύνης της.

Ένα μήνα περίπου μετά το παραπάνω περιστατικό, ένας 24χρονος Τούρκος κουρδικής καταγωγής, κρατούμενος επί 16 μήνες στο προαναχωρησιακό Κέντρο Κράτησης Κορίνθου, λίγες ώρες αφότου αντί για απόφαση για την απελευθέρωσή του, οι αρχές τού επέδωσαν απόφαση για παράταση της κράτησής του, εντοπίστηκε νεκρός στις τουαλέτες του Κέντρου.

Φαινόμενα αυτοτραυματισμών και αυτοκτονιών παρατηρούνται ανελλιπώς κι εκτός ελληνικών συνόρων και τοπικών κέντρων υποδοχής

Απόπειρες διαμαρτυρίας-αυτοκτονίας μέσω αυτοπυρπολισμού πραγματοποίησε το 2018, έξω από τα γραφεία των Ηνωμένων Εθνών στο Λίβανο, ένας Σύρος πρόσφυγας, έπειτα από πολύμηνη στέρηση βοήθειας για την πενταμελή οικογένειά του από τον ΟΗΕ. Αντίστοιχα, το 2019, μπροστά στην έδρα της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) στη Γενεύη, Σύρος κουρδικής καταγωγής, περιλούστηκε με βενζίνη και έβαλε φωτιά στον εαυτό του.

Ακόμα όμως και στις «περιζήτητες» χώρες εγκατάστασης, όπως η Γερμανία, οι συνθήκες που επικρατούν στις δομές φιλοξενίας και η αντιμετώπιση των αιτημάτων και του μετατραυματικού στρες στους πρόσφυγες δεν λαμβάνουν της απαραίτητης προσοχής από τους αρμόδιους φορείς. Οι απόπειρες αυτοκτονίας πραγματοποιούνται στην πλειονότητα από αιτούντες ασύλου, κυρίως διαμένοντες στην περιοχή της Βαυαρίας, όπου η πολιτική ασύλου εφαρμόζεται αυστηρότερα σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα. Σύμφωνα με έρευνα του βαυαρικού κρατικού κοινοβουλίου, μόνο το 2016, 158 πρόσφυγες της περιοχής προσπάθησαν να δώσουν τέλος στη ζωή τους, με τέσσερις επιβεβαιωμένους θανάτους.

Ένα ακόμη αποτέλεσμα της ψυχολογικής ταλαιπωρίας και αστάθειας των προσφύγων είναι το λεγόμενο «σύνδρομο της παραίτησης» ή αλλιώς «Uppgivenhetssyndrom». Το «σύνδρομο της παραίτησης» εντοπίζεται στη Σουηδία, κυρίως σε έφηβους ασυνόδευτους μετανάστες και σε παιδιά οικογενειών που αιτούνται άσυλο. Τα παιδιά, που αποτελούν ως επί το πλείστον πρώην κατοίκους περιοχών των Βαλκανίων και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αρχικά εμφανίζουν αγχώδεις διαταραχές, απομακρύνονται από τους συνομηλίκους τους, κλείνονται στον εαυτό τους και προοδευτικά δεν έχουν δυνάμεις να συνεχίσουν το σχολείο, να μιλήσουν και καταλήγουν να ζουν μόνιμα στο κρεβάτι τους. Στο τελευταίο στάδιο το συνδρόμου, τα παιδιά είναι πλέον ανίκανα να τραφούν (τα θρεπτικά συστατικά χορηγούνται μέσω ορού) αλλά και να κρατήσουν τα μάτια τους ανοιχτά. Πέφτουν λοιπόν σε έναν μακρύ «ύπνο», που στις καλύτερες περιπτώσεις διαρκεί κάποιους μήνες, ενώ στις περισσότερες φαίνεται να έχει αβέβαιη λήξη.

Αυτό το παράξενο και σε μεγάλο βαθμό αδιερεύνητο σύνδρομο, μπορεί κανείς να γνωρίσει λίγο καλύτερα μέσω του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Life overtakes me», διαθέσιμο στο Netflix.

(«Σύνδρομο της παραίτησης» – Σουηδία, Πηγή: εδώ)

Όπως λοιπόν γίνεται και εμφανές (πέρα από απολύτως εύλογο), η ψυχολογία των προσφύγων βρίσκεται σε μία συνεχή κρίση. Η θεώρηση της ζωής ως το υπέρτατο αγαθό και δώρο, είναι αδύνατο να μείνει ακλόνητη όταν η καθημερινότητά της χαρακτηρίζεται από βία και συνεχείς απογοητεύσεις και απορρίψεις. Δεν πρόκειται βέβαια για αδυναμία ή δειλία, αλλά για μία δίχως τέλος απειλή της ελπίδας και ανθρώπινης αξιοπρέπειας, των τελευταίων «υπαρχόντων» τους.

Το πρώτο βήμα για μια πιο «φυσιολογική» ζωή, αποτελεί η απομάκρυνση των προσφύγων από τους καταυλισμούς, η εγκατάστασή τους σε αξιοπρεπείς δομές κι όχι σε σκηνές στο ύπαιθρο, στο έλεος των καιρικών συνθηκών και καταστροφών. Ακόμη, ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί, είναι μαζί με τους γιατρούς αντίστοιχα χρήσιμοι για τη δημιουργία κλίματος συμπαράστασης και σιγουριάς, για την αντιμετώπιση των ψυχολογικών τραυμάτων που προϋπάρχουν, αλλά και νέων που δημιουργούνται κατά τη μακρά διαδικασία εγκατάστασης και αποδοχής της νέας πραγματικότητας.

Τέλος, μερίδιο ευθύνης φέρουμε και όλοι εμείς, ως πολίτες και ως άτομα. Η ανθρωπιά, η ευγένεια, ένα χέρι βοηθείας, βρίσκει τεράστια αξία στα μάτια κάποιου που έχει βιώσει τις πιο απάνθρωπες στιγμές, έχει επιζήσει και πλέον ψάχνει κάθε μέρα να «πιαστεί» από το «καλό» για να προχωρήσει. Η αποδοχή, η κατανόηση και η αλληλεγγύη έχουν μεγάλο αντίκτυπο στη ψυχολογία των ατόμων που αυτοτραυματίζονται ή σκέφτονται να βάλουν τέλος στη ζωή τους.

Κι αν πιστεύετε πως τα πράγματα «δεν είναι και τόσο σοβαρά», πείτε μου, ποιος άνθρωπος που έχει κατορθώσει να ξεφύγει «παλεύοντας» από τον θάνατο, φτάνει στο σημείο να τον επιδιώκει ο ίδιος;

Πηγή: https://thesafiablog.com/