ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΓΑΜΟΙ: ΜΙΑ ΒΙΑΙΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΜΕ ΕΜΦΥΛΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΕΡΜΑΤΙΣΤΕΙ

 Πώς ορίζεται το φαινόμενο:

Ο παιδικός γάμος αναφέρεται σε οποιονδήποτε επίσημο γάμο ή άτυπη ένωση μεταξύ ενός παιδιού ηλικίας κάτω των 18 ετών και ενός ενηλίκου ή άλλου παιδιού (UNICEF, 2020).  Πλήθος Διεθνών Συνθηκών υιοθετούν αυτόν τον ορισμό, ενώ εναλλακτικά, χρησιμοποιούνται και οι όροι πρόωρος ή καταναγκαστικός γάμος. Ο τελευταίος  ορίζεται ως ο γάμος σε οποιαδήποτε ηλικία χωρίς την ελεύθερη και πλήρη συγκατάθεση και των δύο συζύγων. Περιλαμβάνει, επομένως, τον παιδικό και πρόωρο γάμο, καθώς τα παιδιά κάτω των 18 ετών δεν μπορούν να δώσουν τέτοιου είδους πλήρη και ελεύθερη συγκατάθεση.

Πρόκειται για μία πρακτική που παραβιάζει κατάφωρα τα ανθρώπινα δικαιώματα με πολλαπλές τραυματικές συνέπειες για τις ζωές των παιδιών και ιδιαίτερα των κοριτσιών.

Το πρόβλημα σε αριθμούς

Σύμφωνα με στοιχεία, τα οποία δημοσιεύθηκαν τον Μάρτιο του 2020, 12 εκατομμύρια νεαρά κορίτσια παγκοσμίως παντρεύονται κάθε χρόνο πριν την ηλικία των 18 ετών. Σήμερα, βρίσκονται εν ζωή 650 εκατομμύρια κορίτσια και γυναίκες τα οποία έχουν παντρευτεί ως παιδιά. Η Νιγηρία είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό, καθώς αγγίζει το 76%. Η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και το Τσάντ κινούνται σε ίδια επίπεδα, με ποσοστά 68% και 67% αντίστοιχα. Tο 37% των νέων γυναικών στη Δυτική και Κεντρική Αφρική παντρεύτηκε πριν την ηλικία των 18 ετών, ακολουθούμενη από τη Νότια Ασία, όπου το ποσοστό αγγίζει σχεδόν το 30%. Χαμηλότερα επίπεδα παιδικού γάμου βρίσκονται στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική με 24%, στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική με 17% και στην Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία με 12% (UNICEF, 2020).

Παράλληλα, εκτιμάται ότι 115 εκατομμύρια αγόρια και άνδρες ανά τον κόσμο παντρεύτηκαν ως παιδιά, με το 1/5 να παντρεύτηκε πριν από την ηλικία των 15 ετών.

Το ποσοστό των αγοριών-γαμπρών στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία βρίσκεται στο 28%. Μικρότερα ποσοστά παιδικών γάμων στα αγόρια παρουσιάζουν η Νικαράγουα με 19% και η Μαδαγασκάρη με 13%. Τέλος, στο Νεπάλ και την Ταϋλάνδη εμφανίζεται το μικρότερο ποσοστό με 10%.

Συνολικά, ο αριθμός των παιδιών που παντρεύτηκαν πριν από την ηλικία των 18 ετών φτάνει στα 765 εκατομμύρια, με τα κορίτσια να επηρεάζονται δυσανάλογα από αυτήν την πρακτική. Χαρακτηριστικά, μία στις 5 γυναίκες ηλικίας 20 έως 24 ετών παντρεύτηκε ως παιδί, συγκριτικά με τους άνδρες των οποίων η αντίστοιχη αναλογία είναι ένας στους 30.

Διεθνή νομοθετικά κείμενα που απαγορεύουν την πρακτική

Αρκετά διεθνή κανονιστικά κείμενα έχουν καταδικάσει μέχρι σήμερα την πρακτική των παιδικών γάμων, με τους τελευταίους να αναφέρονται άλλοτε ρητά και άλλοτε υπόρρητα σε αυτήν. 

• Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου:

Το πρώτο κείμενο, που υιοθετήθηκε από τη διεθνή κοινότητα το 1948 σε μια συλλογική προσπάθεια να προστατευθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, με την παράγραφο 2 του άρθρου 16 θέτει ως προϋπόθεση του γάμου την «πλήρη και ελεύθερη συναίνεση», ενώ στην παράγραφο 1 δεν παραλείπει να θέσει ως όρο την «ελάχιστη ηλικία γάμου».

• Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού:

Στην Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού δεν γίνεται σαφής αναφορά στους παιδικούς γάμους. Ωστόσο, το δικαίωμα στην απαγόρευσή τους στοιχειοθετείται μέσω άλλων διατάξεων. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 12 παράγραφος 1 της Σύμβασης αναφέρεται ρητά πως: «Τα Συμβαλλόμενα Κράτη εγγυώνται στο παιδί που έχει ικανότητα διάκρισης το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης της γνώμης του σχετικά με οποιοδήποτε θέμα που το αφορά, λαμβάνοντας υπόψη τις απόψεις του παιδιού ανάλογα με την ηλικία του.», ενώ στο άρθρο 13 παράγραφος 1 δηλώνεται ξεκάθαρα το δικαίωμα των παιδιών «στην ελευθερία της έκφρασης». Στη συνέχεια, το άρθρο 16 παράγραφος 1 προσεγγίζει με ακόμα μεγαλύτερη σαφήνεια το πεδίο της ιδιωτικής ζωής, σημειώνοντας πως: «Κανένα παιδί δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αυθαίρετης ή παράνομης επέμβασης στην ιδιωτική του ζωή, στην οικογένεια του, στην κατοικία του ή στην αλληλογραφία του, ούτε παράνομων προσβολών της τιμής και της υπόληψης του.». Παράλληλα, στο άρθρο 19 παράγραφος 1 μνημονεύεται το κομμάτι της βίας με όλα τα συμβαλλόμενα κράτη να παροτρύνονται στη λήψη μέτρων με σκοπό την πρόληψη από «κάθε μορφή βίας, προσβολής ή βιαιοπραγιών σωματικών ή πνευματικών, εγκατάλειψης ή παραμέλησης, κακής μεταχείρισης ή εκμετάλλευσης, συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής βίας.». Τέλος, το άρθρο 24 κάνει ρητή αναφορά στις «επιβλαβείς παραδοσιακές πρακτικές που βλάπτουν την υγεία των παιδιών» και στην κατάργησή τους.

• Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διακρίσεων Κατά των Γυναικών:

Η Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών (CEDAW- Convention on the Elimination Against Women) μέσα από το άρθρο 16 προτάσσει την έμφυλη ισότητα στο πλαίσιο της οικογένειας, κάνοντας ρητή αναφορά στην «ελεύθερη και πλήρη συναίνεση στο γάμο» (παράγραφος 1β), ενώ προτρέπει τα συμβαλλόμενα κράτη να νομοθετήσουν για το «ελάχιστο όριο ηλικίας στους γάμους» (παράγραφος 2).

• Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης:

Η Σύμβαση για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας, αναγνωρίζοντας την έμφυλη διάσταση της πρακτικής των παιδικών γάμων, στο άρθρο 37 παράγραφος 1 παρακινεί τα κράτη μέλη να ποινικοποιήσουν «την εκ προθέσεως συμπεριφορά η οποία κατατείνει στον εξαναγκασμό ενηλίκου ή παιδιού να συνάψει γάμο.»

Επιπλέον, διεθνή κείμενα που έχουν καταδικάσει τους παιδικούς γάμους είναι:

• Η Σύμβαση για τη Συναίνεση στο Γάμο, την Ελάχιστη Ηλικία Γάμου και την Εγγραφή των Γάμων (άρθρα 1 και 2),
• Ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού (άρθρο 21 παράγραφος 2), αλλά και
• Το Πρωτόκολλο του Αφρικανικού Χάρτη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και των Λαών για τα Δικαιώματα της Γυναίκας στην Αφρική (άρθρο 6).

Τα κορίτσια-νύφες: Ο παιδικός γάμος ως μορφή βίας κατά των γυναικών

Σύμφωνα με εκτιμήσεις, 1/3 γυναίκες και κορίτσια υφίστανται κάποιας μορφής βία κατά τη διάρκεια της ζωής τους, με τον παιδικό γάμο να αποτελεί μία από τις κυριότερες. Μία πρακτική που επηρεάζει με δριμύ τρόπο την υγεία, την προστασία, την αυτοδιάθεση, την εκπαίδευση και το μέλλον χιλιάδων κοριτσιών κάθε χρόνο. 

Γιατί συμβαίνει αυτό:

Μία από τις πιο συχνές αιτίες είναι πως πολλές οικογένειες αντιμετωπίζουν το γάμο των κοριτσιών ως λύση απέναντι στις συνθήκες φτώχειας. Αυτό συμβαίνει, γιατί το άχθος των εξόδων της κόρης μετατοπίζεται στον σύζυγό της, με αποτέλεσμα η οικογένεια να έχει να συντηρήσει ένα άτομο λιγότερο. Παράλληλα, σε κοινότητες, όπου οι οικονομικές συναλλαγές αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της διαδικασίας γάμου, μια προίκα ή η «τιμή της νύφης» είναι συχνά ευπρόσδεκτο εισόδημα για φτωχές οικογένειες, οι οποίες μερικές φορές επιδιώκουν το γάμο των κοριτσιών σε μικρότερη ηλικία, για να αποφύγουν την πιο ακριβή προίκα που απαιτεί ο γάμος των μεγαλύτερων κοριτσιών (Girls Not Brides, 2020).

Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις, ο γάμος θεωρείται το καταφύγιο των κοριτσιών για την προστασία τους από ενδεχόμενους κινδύνους. Έχει αποδειχθεί πως σε συνθήκες ανθρωπιστικών κρίσεων, πολεμικών συρράξεων ή φυσικών καταστροφών, τα ποσοστά αυξάνονται ραγδαία. Είναι γεγονός πως οι 9/10 χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά παιδικών γάμων είναι ευάλωτες ή εξαιρετικά ευάλωτες λόγω των ανθρωπιστικών κρίσεων. Στη Συρία, αν και ο παιδικός γάμος είναι μία συνήθης πρακτική, έρευνα απέδειξε πως η κρίση επιδείνωσε την υπάρχουσα κατάσταση και αύξησε τα ποσοστά. Στο Τσαντ, ο καταναγκαστικός και παιδικός γάμος αντιστοιχούσαν στο 8,3% των περιπτώσεων που αναφέρθηκαν το 2016, επηρεάζοντας γυναίκες και κορίτσια πρόσφυγες στο 100% των περιπτώσεων. Αυτό το ποσοστό είναι σημαντικά αρνητικό, δεδομένης της επικύρωσης του διατάγματος που απαγορεύει τους παιδικούς γάμους, τον Μάρτιο του 2015. Αυτό έχει τις ρίζες του στο ότι, κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, τα κορίτσια συχνά διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο σωματικής ή σεξουαλικής επίθεσης. Είναι εκτεθειμένα σε καθεστώς ανασφάλειας, μην έχοντας πρόσβαση σε πόρους ή  κοινωνική πρόνοια. Πολλοί γονείς θεωρούν το γάμο ως ένα καταφύγιο προστασίας των κοριτσιών, ικανό να διαφυλάξει την σεξουαλική τους «αγνότητα» , η οποία συνδέεται σε κοινωνικούς όρους με την τιμή της οικογένειας.

Ακόμη, πολλές χώρες με υψηλά επίπεδα ευαλωτότητας στις κλιματικές αλλαγές συνδέονται με υψηλά ποσοστά παιδικών γάμων. Σύμφωνα με έρευνες, μετά το τσουνάμι του 2004, πολλά  κορίτσια στην Ινδονησία, την Ινδία και τη Σρι Λάνκα αναγκάστηκαν να παντρευτούν, προκειμένου να λάβουν κρατικές επιδοτήσεις για το γάμο τους. Στο Μπαγκλαντές και τη βορειοανατολική Ινδία, η κατακόρυφη αύξηση της φτώχειας που προκλήθηκε από τη διάβρωση των ποταμών και τις πλημμύρες, ώθησε κάποιες οικογένειες να καταφύγουν στο γάμο των παιδιών ως στρατηγική επιβίωσης. Στη βορειοανατολική Ινδία, επίσης, πολλά κορίτσια εγκατέλειψαν το σχολείο, έχοντας ως σημαντική εναλλακτική το γάμο.

Τέλος, αν και δεν είναι ξεκάθαρη η σύνδεση μεταξύ εκπαίδευσης και παιδικών γάμων, είναι γεγονός ότι τα παιδιά, και ιδίως τα κορίτσια, τα οποία δεν λαμβάνουν κάποιας μορφής εκπαίδευση, είναι τρεις φορές πιο πιθανό να παντρευτούν πριν από την ηλικία των 18 ετών. Τα στατιστικά αναφέρουν ότι το 60% των νέων γυναικών (20-24 ετών) παντρεύτηκαν ως παιδιά. Κατά κύριο λόγο, αυτό συμβαίνει γιατί τα κορίτσια, ως νέες μητέρες ή σύζυγοι, καλούνται να επιτελέσουν τους κοινωνικούς ρόλους τους, κάτι που συνεπάγεται την αποκλειστική φροντίδα των παιδιών τους, των αναγκών της εκτεταμένης οικογένειας και των οικιακών εργασιών. Πέρα από τα πρακτικά, όμως, σε πολλές περιπτώσεις φαίνεται να υπάρχουν και νομικά εμπόδια, καθώς πολλές χώρες δεν επιτρέπουν, βάσει της νομοθεσίας τους, στα νέα κορίτσια να επιστρέψουν στο σχολείο, αφού παντρευτούν ή κυοφορήσουν.

Τι συνεπάγεται:

Οι γυναίκες που παντρεύονται πριν την ηλικία των 18 ετών είναι 50 φορές πιο πιθανό να υποστούν σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βία από τους συζύγους τους. Στοιχεία δείχνουν πως στο Μπαγκλαντές, την Τανζανία, την Ουγκάντα και τη Ζιμπάμπουε, περίπου τα μισά από τα παντρεμένα κορίτσια ηλικίας 15-19 έχουν αντιμετωπίσει συντροφική ή συζυγική βία.  

Ανησυχητικά πιθανή είναι και η εμφάνιση σεξουαλικής βίας, καθώς πολλές γυναίκες που παντρεύτηκαν ως παιδιά περιέγραψαν την πρώτη τους σεξουαλική εμπειρία ως εξαναγκαστική. Η άνιση σχέση εξουσίας μεταξύ των δύο φύλων εφαρμόζεται μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας, πάντα ως απόρροια της πατριαρχικής δομής της κοινωνίας. Έτσι, τα κορίτσια τις περισσότερες φορές δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν τις επιθυμίες τους ώστε να διαπραγματευτούν ένα ασφαλές και συναινετικό σεξ. 

Τα κορίτσια-νύφες είναι επίσης πιο πιθανό να προσβληθούν από τον ιό HIV. Κοιτώντας το παράδειγμα της Ουγκάντα, το ποσοστό εμφάνισης του ιού μεταξύ κοριτσιών ηλικίας 15-19 είναι 89% σε όσα έχουν παντρευτεί σε σύγκριση με το 66% που βρίσκονται εκτός γάμου (Brides, 2020). 

Οι επιπτώσεις είναι εξίσου σοβαρές όσον αφορά την παιδική εγκυμοσύνη. Έρευνα έχει δείξει πως ο παιδικός γάμος συνδέεται στενά με την εγκυμοσύνη νεαρών κοριτσιών, καθώς το 90% των εφηβικών γεννήσεων στον αναπτυσσόμενο κόσμο αφορά κορίτσια που είναι ήδη παντρεμένα ή πρόκειται να παντρευτούν. Η εγκυμοσύνη σε τόσο νεαρές ηλικίες συνεπάγεται ευαλωτότητα σε επιπλοκές ή ακόμα και θάνατο κατά τη διάρκεια του τοκετού. Πρόκειται, επίσης, για υποβιβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς τα νεαρά και έφηβα κορίτσια δεν έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες για την υγεία ή το σώμα τους (Motherhood in Childhood, 2013).

Προτάσεις για τον τερματισμό των παιδικών γάμων

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει υπάρξει πλήθος πρωτοβουλιών που αφορά στον τερματισμό των παιδικών γάμων. Είναι μια πρακτική που απαιτεί διάθεση για συνεργασία με οριζόντια αντιμετώπιση από τους φορείς για την εξάλειψή της.

Η σημασία της εκπαίδευσης:

Η εκπαίδευση μπορεί να αποτελέσει ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία καταπολέμησης του παιδικού γάμου. Τα περισσότερα κορίτσια που έχουν πρόσβαση σε αυτήν αναπτύσσουν δεξιότητες, γνώσεις και αυτοπεποίθηση για τη ζωή και το μέλλον τους. Οι αρμόδιοι φορείς οφείλουν να εξειδικεύσουν την παρεχόμενη εκπαίδευση, ώστε να είναι προσανατολισμένη στους έμφυλους ρόλους, στα ανθρώπινα δικαιώματα των γυναικών και στη σεξουαλική αγωγή. Επίσης, μπορεί να περιλαμβάνει ευέλικτη μάθηση, προπαρασκευαστικά μαθήματα και επιταχυνόμενες ευκαιρίες μάθησης. Τέλος, μια τακτική πρόληψης θα μπορούσε να είναι ο έλεγχος λιστών εγγραφής στο σχολείο για την ταυτοποίηση και την παρακολούθηση των κοριτσιών που δεν έχουν επιστρέψει σε αυτό (COVID-19 and child, early and forced marriage: An agenda for action, 2020).

Πρόσβαση σε συμπεριληπτικά και ασφαλή συστήματα υγείας:

Τα κορίτσια πρέπει να γνωρίζουν για τους τύπους υπηρεσιών και υγειονομικής περίθαλψης που τους διατίθενται. Η διασφάλιση ότι οι υπηρεσίες υγείας είναι φιλικές προς τους νέους και ότι τα κορίτσια μπορούν να έχουν πρόσβαση στη φροντίδα χωρίς οικογενειακή ή κοινωνική κατακραυγή και χωρίς ανδρική επίβλεψη είναι ένα από τα βασικά βήματα που πρέπει να γίνουν (Girls Not Brides, 2020).

Ενδυνάμωση των κοριτσιών:

Ακόμη, κρίνεται πολύ σημαντική η ενδυνάμωση των γυναικών μέσω της άμεσης αλληλεπίδρασης με αυτές. Οι φορείς οφείλουν να επικοινωνούν στα κορίτσια τα δικαιώματά τους, βοηθώντας τα έτσι να αναπτύξουν περαιτέρω συνείδηση πάνω σε αυτά. Μέσω αυτής της διαδικασίας είναι δυνατή η δημιουργία δικτύων υποστήριξης και αλληλοβοήθειας. Τα κορίτσια και οι γυναίκες έχουν έτσι τη δυνατότητα να σκέφτονται τους εαυτούς τους ως πράκτορες της αλλαγής με διαφορετικούς ρόλους εντός των κοινοτήτων τους. Τέλος, έχει ιδιαίτερη σημασία τα προγράμματα να προσεγγίζονται με βάση τη διαθεματικότητα και να στελεχώνονται με πρόσωπα που έχουν βιωματική εμπειρία πάνω στο πρόβλημα. 

Επίλογος

Το momentum της διεθνούς κοινότητας φαίνεται να έχει συντονιστεί για την εξάλειψη των παιδικών γάμων και την καταπολέμηση των έμφυλων πρακτικών που τους συνοδεύουν. Το 2016, το Ταμείο Πληθυσμού των Ηνωμένων Εθνών μαζί με το Διεθνές Ταμείο Επείγουσας Βοήθειας των Ηνωμένων Εθνών για τα Παιδιά (UNICEF) ξεκίνησαν ένα παγκόσμιο πρόγραμμα για την αντιμετώπιση του παιδικού γάμου σε 12 από τις χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό. Από το 2016 έως το 2019, το πρόγραμμα έφτασε σε περισσότερα από 7,9 εκατομμύρια έφηβες κοπέλες, οι οποίες είτε κινδύνευαν να παντρευτούν, είτε βρίσκονταν ήδη σε ένωση, ενισχύοντας τις δεξιότητές τους και παρέχοντάς τους υποστήριξη στη σχολική φοίτηση.

Ωστόσο, υπολογίζεται ότι αν η πρόοδος δεν συνεχιστεί, το 2030 περισσότερα από 120 εκατομμύρια κορίτσια θα παντρευτούν πριν από την ηλικία των 18 ετών. Μετά το ξέσπασμα του COVID-19 η διεθνής κοινότητα πρέπει να ενισχύσει την εγρήγορσή της̇ η ιστορία έχει αποδείξει άλλωστε ότι οι υγειονομικές κρίσεις αποτελούν τροχοπέδη στην ευημερία και την ασφάλεια των γυναικών. Απαιτούνται συλλογικές, μακροπρόθεσμες και στοχοθετημένες προσεγγίσεις από τα κράτη, τους διεθνείς οργανισμούς και την κοινωνία των πολιτών για τον τερματισμό μιας τόσο επιβλαβούς, επικίνδυνης πρακτικής, ανίκανης να συνδράμει στην παγκόσμια ανάπτυξη και ευημερία.

Πηγή: https://thesafiablog.com/